20 Şubat Pazar günü Odessa Güzel Sanatlar Müzesi'nin dışında uzun bir kuyruk vardı. Erkekler, kadınlar ve çocuklar muhtemelen son kez, müzede sergilenen sanat hazinelerini görmek için sıraya girmişti. Soyut sanatın öncülerinden Vasili Kandinski'nin erken dönem resimleri de dahil olmak üzere 16. yüzyıla kadar uzanan 10 bin sanat eseri Odessa Güzel Sanatlar Müzesi'nde sergileniyordu.
Sadece dört gün sonra Rusya Ukrayna'yı işgal etti.
Şimdi, Ukrayna'nın birçok şehri gibi Odessa da, Rus saldırısına hazırlanıyor
1700'lerin sonlarında "Büyük Katerina" olarak da bilinen Çariçe II. Katerina tarafından kurulan, mükemmel korunmuş 19. yüzyıldan kalma bir mimariye sahip ve güzel neo-barok Opera Binası ile de bilinen bir kent Odessa.
Müze müdürlüğü görevini vekaleten yürüten Oleksandra Kovalçuk, bir yaşındaki oğlu için Bulgaristan'a kaçtı. Kovalçuk "Kendimi bir hain gibi hissediyorum" diyor:
"Personelimi yüzüstü bıraktım. Elbette bu konuda kendimi suçlu hissediyorum. Odessa Güzel Sanatlar Müzesi yıllardır çocuğum gibiydi. Bbu yüzden hangi çocuğumu terk etmek istediğime dair bir karar vermem gerekti ve ben de küçük oğluma bakmakla yükümlü olduğuma karar verdim."
Ukrayna'nın başkenti Kiev'deki bir başka müzenin müdürü olan Olesia Ostrovska-Liuta ise farklı ama aynı derecede zor bir karar verdi. Müzesinin başında kalmaya verdi ancak benimle konuştuğunda, "Müzelerin ve kültür kurumlarının durumu hastanelerden, okullardan, yerleşim yerlerinden farklı değil, hepimiz bombardıman altındayız" dedi.
Mistetskyi Arsenal, Ukraynalı avangart ve çağdaş eserler barındıran Avrupa'nın en büyük sanat müzelerinden biri. Buradaki eserleri korumak Olesia'nın görevi ve "kurumunu koruyabildiği sürece" Kiev'de kalacağını söylüyor. Arsenal, "Müzeyi koruyamayacak hale geldiğimizde ise durum değişir" diyor.
Zoom görüşmesi üzerinden bana, "Sadece Ukrayna'ya değil, kültürümüze karşı da bir saldırıyla karşı karşıyayız" dedi. Görüntüsünün takılıp donması savaş bölgesinde olduğunu hatırlatıyordu. Bu görüşmeyi yapabilmemiz bile oldukça şaşırtıcıydı.
Ukrayna'da, muhteşem altın kubbeleri olan ve Meryem Ana'nın büyüleyici Bizans freskinin bulunduğu Kiev'deki Ayasofya Katedrali ve batıdaki Lviv'in merkezindeki tarihi mimari eser de dahil yedi alan, Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü'nün (UNESCO) Dünya Mirası Listesi'ne girmişti.
"Borderland: Ukrayna Tarihinde Bir Yolculuk" adlı kitabın yazarı Anna Reid'a göre orta çağ kiliseleri, manastırları ve eşsiz ikonlar koleksiyonuyla Lviv, Odessa, Kiev veya kuzeydeki Çernihiv'i bombalamak "Avrupa için İkinci Dünya Savaşı'nda Dresden'in yıkımı ölçeğinde bir kültürel bir kayıp olacak."
Ülkedeki müzeler söz konusu olduğunda, personelin binalarını Rus saldırısından korumak için yapabileceği çok az şey olabilir. Ve Kovalçuk'a göre, yatırım eksikliği, müzelerin "yangını yönetecek bir sisteme sahip olmadığı" anlamına geliyor.
Kovalçuk, "Herhangi bir müzenin içi alev almaya başlarsa, tamamen yanacak ve birçok güzel sanat eserini, kültürel mirası ve tarihi eseri kaybedeceğiz" diyor.
Ancak müzelerdeki hazineleri korumak için verilen yarış sürüyor. Ödenen yüksek bedel yeniden, korkunç şekilde anlaşılıyor. Kiev'in kuzeybatısındaki İvankiv'den gelen raporlar, bölgedeki müzenin ve sanat eserlerinin Rus güçleri tarafından yakıldığını söylüyor.
Bu müzenin içinde cesur parlak renkleri ve naif tarzıyla Pablo Picasso'nun "sanatsal bir mucize" olarak gördüğü ünlü Ukraynalı halk sanatçısı Maria Primachenko'nun 25 resmi vardı.
Ukrayna Dışişleri Bakanlığı Twitter üzerinden Rusya işgali sonucunda Ukraynalı sanatçı Maria Primachenko'nun 25'e yakın eserinin yakıldığını açıkladı. Sanatçının "İki Başlı Tavuk, 1977" eserini gösteren tweet'te, "Dünyaca ünlü şaheserler yarattı. Özel yeteneği Pablo Picasso'yu büyüledi" deniyordu.
Eserlerden birkaçının kurtarıldığı bildirildi. İngiltere'de yayımlanan Times gazetesine göre, bölgeden biri olabildiğince çok eseri kurtarmak için yanan binaya koştu. Yaklaşık 10 büyük sanat eserini alevlerden kurtardığı düşünülüyor ancak hangi eserlerin kurtarıldığı bilinmiyor.
Kiev doğumlu sanat eleştirmeni Konstantin Akinsha'ya göre, savaştan birkaç hafta önce, Ukrayna Kültür ve Bilgi Politikası Bakanlığı müze koleksiyonlarının korunması ve olası tahliyesi için yönergeler yayımladı.
Akinsha, müzelerdeki eserlerin derhal kurtarılması için çabaladığını söylüyor:
"Cumhurbaşkanımız bir kahraman ama o zamanlar paniğe mahal yok, işgal olmaz dediği bir dönemdeydi. Yetkililer paniğe yol açacağından korktukları için sanat eserlerinin tahliyesine engel oldular..."
Rus işgalcilerini ya da yağmacıları harekete geçirmekten korktuğu için kimse neler olduğu hakkında alenen konuşmak istemiyor. Ancak Kovalçuk bana şunları söyledi:
"Neredeyse her müzede işçiler uyuyor, sanata yakın olmak, bazı son dakika kararları alabilmek için buradalarda günlerce kalıyor. Size daha fazlasını ne yazık ki söyleyemem."
Odessa Güzel Sanatlar Müzesi'ne gelince, müzenin müdür yardımcısı, "koleksiyonunu güvende tutmak için" ellerinden gelen her şeyi yaptıklarını söylüyor.
Rusların Kiev'e yaklaştığı ve son saatlerde başkentte meydana gelen patlamalar düşünüldüğünde, şehrin daha taşınabilir hazinelerinden bazılarını dışarı çıkarmak için artık çok geç olabilir (ancak birçok kişi bunların en azından bazılarının gizlice çıkarılmış olabileceğini söylüyor, bu konuda umutlular).
Ancak henüz saldırı altında olmayan yerlerde sanat eserlerini koruma baskısı var. Anna Reid, zengin koleksiyonlara sahip müzelerin olduğu Odessa ve Lviv gibi halihazırda işgal edilmemiş şehirlerde, "bu koleksiyonları güvenli bir yere götürmek için mümkün olduğunca destek verilmesi gerektiğini" söylüyor. Bu güvenli yerler, sığınaklar hatta yurt dışında bazı yerler bile olabilir.
Açıkça taşınmayan binalar için ise durum daha farklı. Reid, "Lviv, Salzberg'e benzer" diyor ve ekliyor:
"Odessa, güzel ağaçları, Arnavut kaldırımlı sokakları, deniz kıyısı ile ünlü, mükemmel korunmuş bir 19. yüzyıl şehri. Bir mücevher ve hava savunmasına ihtiyacı var."
Kiev halen saldırı altında. Ostrovska-Liuta, "Hepimiz hava saldırıları nedeniyle büyük tehlike altındayız. Bu nedenle Ukraynalılar, ülke üzerinde uçuşa yasak bölge ilan edilmesi yönünde güçlü şekilde çağrıda bulunuyor" diyor.
Ukrayna'da öncelik halkın korunması. Bu çok önemli. Ukraynalılar, sanat eserlerinin eski Sovyet yönetimleri tarafından yok edildiğini görmüşlerdi. Tarihleriyle gurur duysalar da Rusların bunu tekrarlamak istemesinden korkuyorlar."
Kovalçuk, "Ukrayna mirasımızı gösteren, Rusya'dan farklı bir tarihimiz olduğunu ve farklı olduğumuzu gösteren sanat eserlerini yok etmelerinin onlar için mantıklı olacağına inanıyorum" diyor ve ekliyor:
"Ancak bu sanatın, Rusya Federasyonu'nda yeri olmayacak. Bu sanat eserleri Rusya'da yok edilecek."